Người nghiên cứu khoa học có được miễn trừ trách nhiệm khi nghiên cứu khoa học thất bại?

Thứ tư - 21/05/2025 06:51

Theo dự thảo Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo đang được trình Quốc hội xem xét, nhà khoa học có thể được miễn trách nhiệm hình sự và dân sự trong một số trường hợp khi nghiên cứu thất bại, miễn là họ đã tuân thủ đầy đủ quy trình và biện pháp phòng ngừa rủi ro.

Trong quá trình nghiên cứu khoa học và đổi mới sáng tạo, việc thất bại là điều khó tránh khỏi. Tuy nhiên, một vấn đề đang được dư luận và giới chuyên gia quan tâm là: liệu nhà khoa học có bị xử lý hình sự hoặc dân sự nếu công trình nghiên cứu không đạt kết quả như mong đợi? Theo dự thảo mới của Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo, nhà khoa học có thể được miễn trừ trách nhiệm trong một số trường hợp cụ thể.

Miễn trách nhiệm hình sự nếu tuân thủ đúng quy trình

Dự thảo luật quy định rằng tổ chức, cá nhân thực hiện hoạt động nghiên cứu khoa học, thử nghiệm hoặc ứng dụng tiến bộ kỹ thuật, công nghệ sẽ không bị truy cứu trách nhiệm hình sự nếu họ đã thực hiện đúng các quy trình, biện pháp kiểm soát rủi ro và có kế hoạch xử lý sự cố phù hợp. Trường hợp xảy ra hậu quả không mong muốn, nhưng người thực hiện đã hành động đúng quy định, sẽ được xem xét miễn trách nhiệm hình sự.

Tuy nhiên, nếu cá nhân hoặc tổ chức nghiên cứu đã biết hoặc buộc phải biết về nguy cơ xảy ra sự cố mà vẫn không thực hiện biện pháp ngăn chặn, thì sẽ phải chịu trách nhiệm theo quy định pháp luật. Việc miễn trách nhiệm không đồng nghĩa với sự buông lỏng quản lý hay làm việc thiếu trách nhiệm, mà nhằm tạo hành lang pháp lý phù hợp để thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Có thể được miễn trách nhiệm dân sự trong một số trường hợp

Ngoài trách nhiệm hình sự, nhiều nhà khoa học cũng lo ngại về trách nhiệm dân sự khi nghiên cứu thất bại. Dự thảo luật hiện hành đang đề xuất nội dung cho phép miễn trừ trách nhiệm dân sự đối với cá nhân, tổ chức nghiên cứu nếu công trình không đạt kết quả như mong đợi, với điều kiện đã thực hiện đầy đủ yêu cầu kỹ thuật, đúng quy trình, có sự đánh giá rủi ro và các giải pháp ứng phó phù hợp.

Việc nghiên cứu khoa học luôn tiềm ẩn rủi ro, không thể đảm bảo 100% thành công, đặc biệt trong các lĩnh vực công nghệ cao, y sinh, trí tuệ nhân tạo. Do đó, nếu không có cơ chế bảo vệ, rất khó để khuyến khích các nhà khoa học dám nghĩ, dám làm và chấp nhận rủi ro vì những ý tưởng đột phá.

Hướng đến một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo lành mạnh

Chính sách miễn trừ trách nhiệm cho nhà khoa học trong trường hợp nghiên cứu thất bại, khi đã tuân thủ quy định, được coi là bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện môi trường pháp lý cho khoa học công nghệ. Điều này thể hiện sự thấu hiểu của cơ quan lập pháp đối với đặc thù của ngành khoa học – nơi thành công đến sau rất nhiều lần thử nghiệm thất bại.

Dự thảo cũng nhấn mạnh quan điểm chuyển từ “quản lý quá trình” sang “quản lý mục tiêu và kết quả”. Tức là, cơ quan quản lý không can thiệp vào cách thức thực hiện nghiên cứu, mà chỉ đánh giá kết quả cuối cùng và tác động thực tiễn. Điều này tạo điều kiện cho nhà khoa học linh hoạt sáng tạo, tự chủ trong phương pháp thực hiện, đồng thời chịu trách nhiệm về kết quả theo một cơ chế rõ ràng, công khai và công bằng.

Khuyến khích nghiên cứu, nhưng không buông lỏng trách nhiệm

Tuy có cơ chế miễn trừ, nhưng dự thảo luật vẫn giữ nguyên nguyên tắc bảo đảm trách nhiệm đối với những trường hợp vi phạm nghiêm trọng quy trình, cố ý làm sai lệch kết quả nghiên cứu, gian lận khoa học hay sử dụng sai nguồn lực tài trợ. Mọi hoạt động nghiên cứu cần được giám sát minh bạch, công khai, nhằm đảm bảo hiệu quả đầu tư và uy tín của giới khoa học.

Sự minh bạch trong quy trình, tiêu chí đánh giá, báo cáo tài chính và kết quả nghiên cứu sẽ là nền tảng để thực hiện chính sách miễn trách nhiệm một cách đúng đắn, không biến nó thành “lá chắn” cho những sai phạm.

Kết luận

Việc quy định miễn trách nhiệm hình sự và dân sự cho người nghiên cứu khoa học trong những trường hợp đã thực hiện đúng quy trình và không vi phạm quy định pháp luật là một động thái tiến bộ. Điều này không chỉ khuyến khích đổi mới sáng tạo mà còn giúp giảm bớt nỗi lo rủi ro pháp lý cho các nhà khoa học, thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển của khoa học công nghệ trong nước.

Tuy nhiên, đi kèm với quyền lợi là trách nhiệm. Cần có những tiêu chí chặt chẽ, cơ chế giám sát rõ ràng để đảm bảo tính công bằng, minh bạch và nâng cao chất lượng nghiên cứu khoa học một cách bền vững.

Liên hệ tư vấn: