Tăng cường bảo hộ bản quyền báo chí: Cần thiết và cấp bách

Cơ sở pháp lý và nguyên tắc bảo hộ quyền tác giả

Công ước Berne – một văn kiện quốc tế mà Việt Nam là thành viên – xác lập rõ ràng các quyền cơ bản của tác giả bao gồm cả quyền kinh tế và quyền tinh thần. Quyền kinh tế bao gồm việc cho phép sao chép, phân phối, dịch thuật, cải biên, biểu diễn công cộng, phát sóng… trong khi quyền tinh thần bao gồm quyền đứng tên tác giả, bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm. Các quyền này không tự động bị chuyển nhượng ngay cả khi tác phẩm được bán hoặc tặng.

Tại Việt Nam, pháp luật khẳng định rõ việc sở hữu một bản sao vật lý của tác phẩm không đồng nghĩa với việc sở hữu bản quyền. Cá nhân hay tổ chức muốn sử dụng, sao chép, phát hành, hay khai thác tác phẩm dưới bất kỳ hình thức nào đều phải được sự cho phép của chủ sở hữu quyền tác giả. Điều này đảm bảo tác giả có thể hưởng lợi từ công sức sáng tạo của mình, đồng thời cũng là cách để thúc đẩy hoạt động sáng tạo trong xã hội.

Thực trạng vi phạm bản quyền trong lĩnh vực báo chí

Thực tế cho thấy, nhiều cơ quan báo chí và cá nhân trong ngành vẫn chưa coi trọng đúng mức quyền tác giả. Hiện tượng “xào nấu” bài viết, dẫn lại nội dung mà không xin phép hoặc trích dẫn mập mờ nguồn gốc xuất hiện tràn lan. Các bài báo điều tra công phu, các tác phẩm phân tích chuyên sâu – vốn là kết quả của quá trình làm việc nghiêm túc, sáng tạo và đôi khi cả sự hy sinh của nhà báo – bị sao chép nguyên văn, biến tướng, làm sai lệch nội dung mà không có bất kỳ thỏa thuận nào với tác giả.

Một số cơ quan báo chí lớn như Tuổi Trẻ, Thanh Niên, VnExpress… đã bị sao chép hàng chục nghìn tác phẩm trong thời gian ngắn. Cá biệt có tình trạng bài viết vừa đăng thì chỉ vài phút sau đã xuất hiện trên các trang khác với tiêu đề giật gân, nội dung bị cắt xén, gán nguồn không rõ ràng. Những hành vi này không chỉ xâm phạm quyền lợi của tác giả mà còn làm suy giảm nghiêm trọng chất lượng thông tin và đạo đức nghề báo.

Nguyên nhân dẫn đến vi phạm quyền tác giả báo chí

Trước hết, nhận thức của xã hội và ngay cả người làm báo về quyền sở hữu trí tuệ còn hạn chế. Nhiều phóng viên, biên tập viên không được đào tạo bài bản về quyền tác giả, quyền liên quan nên dễ vi phạm hoặc dễ bị xâm phạm mà không có khả năng tự bảo vệ.

Bên cạnh đó, sự phát triển nhanh chóng của công nghệ thông tin và truyền thông kỹ thuật số tạo ra áp lực rất lớn về tốc độ đưa tin. Trong cuộc đua thông tin từng giây từng phút, nhiều cơ quan báo chí vì muốn chiếm lĩnh thị trường đã bất chấp đạo đức nghề nghiệp và pháp luật để khai thác nội dung từ các báo khác. Một số báo nhỏ, thiếu nhân lực, không đủ kinh phí đầu tư sản xuất nội dung riêng, đã chọn con đường sao chép bài vở từ báo khác như một cách “tồn tại” trên thị trường.

Cạnh tranh thị trường khốc liệt, thương mại hóa nội dung báo chí cũng khiến các hành vi vi phạm quyền tác giả trở nên phổ biến. Thay vì đầu tư vào sản phẩm chất lượng, nhiều cơ quan báo chí chạy theo lợi nhuận bằng cách tái sử dụng nội dung có sẵn, bỏ qua việc xin phép hay trích dẫn nguồn rõ ràng. Không ít trang mạng xã hội và nền tảng số cũng góp phần tiếp tay khi trích dẫn hoặc đăng lại bài viết mà không tôn trọng quyền của tác giả gốc.

Hậu quả nặng nề từ hành vi vi phạm bản quyền báo chí

Vi phạm quyền tác giả không chỉ đơn thuần là hành vi sai trái về mặt pháp lý, mà còn để lại những hậu quả nghiêm trọng trên nhiều phương diện.

Về pháp lý, tác giả có thể bị mất quyền kiểm soát tác phẩm của mình, mất quyền đứng tên, không được hưởng thù lao chính đáng. Những hành vi như chỉnh sửa, cắt xén hoặc bóp méo nội dung tác phẩm còn có thể làm tổn hại đến danh dự, uy tín và thông điệp gốc mà tác giả muốn truyền tải.

Về kinh tế, việc sao chép bừa bãi khiến cơ quan báo chí gốc mất đi độc giả trung thành, giảm sức hút quảng cáo và ảnh hưởng đến doanh thu. Trong khi đó, các trang vi phạm lại “hưởng sái” mà không tốn công sức hay chi phí đầu tư.

Về mặt xã hội, công chúng phải tiếp cận thông tin lặp lại, thiếu đa dạng, thiếu chiều sâu, dẫn đến tình trạng “bội thực thông tin”. Niềm tin của độc giả với báo chí cũng suy giảm khi họ không còn phân biệt được đâu là bài gốc, đâu là bài sao chép. Đáng ngại hơn, thói quen sao chép làm mai một tinh thần sáng tạo, hủy hoại phẩm chất nghề nghiệp của nhà báo trẻ.

Một số giải pháp cần thiết để bảo vệ quyền tác giả trong báo chí

Để khắc phục tình trạng vi phạm bản quyền báo chí, cần có sự phối hợp giữa cơ quan nhà nước, cơ quan báo chí và chính người làm báo.

• Nâng cao nhận thức và đạo đức nghề nghiệp: Hội Nhà báo Việt Nam và các cơ sở đào tạo báo chí cần chú trọng giáo dục đạo đức nghề báo, đặc biệt về quyền tác giả, quyền liên quan. Những hành vi vi phạm bản quyền cần được xử lý nghiêm minh, cả bằng pháp luật lẫn các chuẩn mực đạo đức báo chí.

• Tăng cường hợp tác và liên minh giữa các cơ quan báo chí: Các cơ quan báo chí nên ký kết các cam kết không vi phạm bản quyền của nhau, cùng nhau giám sát và phát hiện hành vi vi phạm. Có thể thành lập liên minh bảo vệ bản quyền báo chí, nhằm chủ động bảo vệ tác phẩm và quyền lợi của thành viên.

• Xây dựng quy trình rõ ràng về dẫn nguồn và xin phép: Mỗi tòa soạn cần có hướng dẫn cụ thể cho phóng viên, biên tập viên về cách trích dẫn nguồn, liên hệ xin phép tác giả, cách sử dụng thông tin trên mạng xã hội một cách đúng luật. Những quy định này nên được đưa vào quy chế hoạt động nội bộ của cơ quan báo chí.

• Tăng cường ứng dụng công nghệ và hỗ trợ pháp lý: Các tòa soạn cần đầu tư vào công cụ giám sát bản quyền như phần mềm truy vết sao chép, đồng thời chủ động đăng ký bản quyền cho tác phẩm báo chí. Việc thành lập tổ bảo vệ bản quyền hoặc bộ phận pháp lý trong cơ quan báo chí cũng là một bước đi cần thiết.

• Giáo dục về quyền sở hữu trí tuệ từ cấp học phổ thông: Đưa kiến thức về bản quyền và sở hữu trí tuệ vào chương trình giáo dục sẽ giúp thế hệ trẻ hiểu và tôn trọng quyền của người sáng tạo. Riêng với lĩnh vực báo chí, cần có các lớp đào tạo chuyên sâu về quyền tác giả, giúp nhà báo tự bảo vệ mình cũng như biết cách sử dụng đúng tác phẩm của người khác.

Kết luận

Việc bảo hộ quyền tác giả và quyền liên quan trong lĩnh vực báo chí không chỉ là một yêu cầu pháp lý, mà còn là điều kiện cần thiết để phát triển một nền báo chí chất lượng, chuyên nghiệp, trung thực và sáng tạo. Khi quyền lợi của người làm báo được bảo vệ, họ sẽ toàn tâm toàn ý cống hiến những tác phẩm có giá trị, từ đó góp phần xây dựng xã hội minh bạch, phát triển và công bằng hơn. Đây là trách nhiệm chung không chỉ của từng cá nhân, cơ quan báo chí mà còn của toàn bộ hệ thống chính trị và cộng đồng xã hội