AI trong xét xử: Hướng tới nền tư pháp thông minh và nhân văn

Cơ sở pháp lý và thực tiễn triển khai

Luật Công nghiệp công nghệ số năm 2025, đặc biệt Chương IV về Trí tuệ nhân tạo, là nền tảng pháp lý quan trọng cho việc ứng dụng AI trong xét xử. Luật xác định nguyên tắc phát triển AI phải đặt con người ở vị trí trung tâm, bảo đảm công bằng, tôn trọng giá trị đạo đức và quyền con người. Bên cạnh đó, Nghị quyết 27-NQ/TW năm 2022 và Chiến lược chuyển đổi số ngành TAND giai đoạn 2025–2030 đều nhấn mạnh yêu cầu đổi mới tư pháp gắn với công nghệ số.

Hiện nay, các tòa án Việt Nam đã số hóa hồ sơ, công khai bản án trực tuyến và thử nghiệm một số công cụ học máy hỗ trợ phân loại vụ việc, tra cứu tiền lệ pháp lý. AI được ứng dụng trong việc tự động trích xuất dữ liệu, lập báo cáo thống kê hoặc gợi ý nội dung bản án. Mô hình này tương tự “trợ lý ảo tư pháp” đang được triển khai tại Trung Quốc, Estonia hay Singapore. Tuy vậy, AI ở Việt Nam vẫn chỉ dừng lại ở mức hỗ trợ, chưa được phép tham gia trực tiếp vào việc ra quyết định.

Những khoảng trống pháp lý và thách thức

Dù đã có khung định hướng, Việt Nam chưa có văn bản pháp lý chuyên biệt điều chỉnh việc sử dụng AI trong xét xử. Điều này khiến việc xác định trách nhiệm pháp lý, cơ chế giám sát hay chuẩn mực đạo đức trong ứng dụng AI còn mơ hồ.

Bốn vấn đề chính được đặt ra:

1. Bảo đảm quyền con người và quyền được xét xử công bằng. AI có thể sai lệch nếu dữ liệu huấn luyện chứa định kiến. Người bị xét xử cần được biết cách AI phân tích và đánh giá chứng cứ.

2. Xác định trách nhiệm pháp lý khi có sai sót. Chưa có quy định rõ ràng liệu trách nhiệm thuộc về nhà phát triển, cơ quan triển khai hay thẩm phán sử dụng công cụ.

3. Bảo mật dữ liệu cá nhân. Hồ sơ vụ án chứa thông tin nhạy cảm, trong khi cơ chế ẩn danh và mã hóa dữ liệu tư pháp vẫn chưa hoàn thiện.

4. Giới hạn vai trò của AI. Luật cần khẳng định nguyên tắc: AI chỉ là công cụ hỗ trợ, quyết định cuối cùng vẫn thuộc về thẩm phán để bảo đảm tính nhân văn của công lý.

Giải pháp hoàn thiện hành lang pháp lý

Để AI trở thành công cụ hỗ trợ đáng tin cậy trong xét xử, cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp:

• Ban hành văn bản hướng dẫn riêng về ứng dụng AI trong tư pháp, quy định rõ phạm vi, nguyên tắc và quy trình kiểm định.

• Xây dựng bộ tiêu chuẩn kỹ thuật và đạo đức cho AI tư pháp, bảo đảm tính minh bạch, khả năng giải thích và an toàn dữ liệu.

• Đào tạo đội ngũ thẩm phán, thư ký và cán bộ tư pháp về công nghệ, giúp họ hiểu và kiểm soát được công cụ AI.

• Thí điểm mô hình ứng dụng AI trong các khâu như phân loại án, tra cứu tiền lệ hoặc dự báo tiến độ xử lý vụ án dưới sự giám sát chặt chẽ của cơ quan chuyên môn.

Hướng tới nền tư pháp hiện đại và nhân văn

AI có thể xử lý lượng dữ liệu khổng lồ và đưa ra gợi ý nhanh chóng, nhưng chỉ con người mới có khả năng thấu hiểu bối cảnh xã hội, cảm xúc và giá trị đạo đức trong từng phán quyết. Vì vậy, AI phải được xem là “trợ thủ” của công lý chứ không phải người thay thế con người.

Trong bối cảnh Việt Nam đang chuẩn bị trình Luật Trí tuệ nhân tạo vào cuối năm 2025, việc hoàn thiện khung pháp lý cho AI trong xét xử là nhiệm vụ cấp thiết. Một hành lang pháp lý rõ ràng, nhân văn và minh bạch sẽ giúp AI phát huy vai trò tích cực, trở thành công cụ bảo vệ công lý thay vì là mối đe dọa đối với niềm tin xã hội.