AI và pháp luật: Hướng phát triển phù hợp cho Việt Nam

Tác giả PGS.TS Võ Trí Hảo cho rằng, nếu hệ thống pháp luật Việt Nam được xây dựng và vận hành như một “hệ điều hành thống nhất”, AI có thể giúp tiết kiệm đáng kể chi phí tinh chỉnh, giảm sai sót và nâng cao năng lực quản trị quốc gia trong kỷ nguyên số.

Thách thức từ ngôn ngữ tiếng Việt

Tiếng Việt là ngôn ngữ đơn lập, có cấu trúc ngữ pháp đơn giản, không chia động từ, ít biến thể hình thái, điều này khiến AI khó xác định ngữ cảnh, chủ ngữ, vị ngữ và ý nghĩa pháp lý chính xác. Ví dụ như cụm từ “Hai anh em ra sân tập đánh nhau” – việc xác định hành động, đối tượng hay ý nghĩa thực tế đòi hỏi năng lực diễn giải ngữ cảnh mà AI hiện tại vẫn còn hạn chế.

Đề xuất giải pháp giúp AI “hiểu” luật Việt Nam

1. Chuẩn hóa hệ thống pháp luật theo thông lệ quốc tế – Sửa đổi các bộ luật lớn (Dân sự, Hình sự, Tố tụng…) theo tinh thần Điều 38 Hiến chương Tòa án Công lý Quốc tế, coi học thuyết pháp lý là nguồn tham khảo chính thức.

2. Ban hành bộ tiêu chuẩn pháp lý thống nhất – Các ấn phẩm, văn bản, tạp chí, luận án... liên quan đến pháp luật cần tuân theo chuẩn định dạng do TAND Tối cao quy định, tương tự ISO hoặc Incoterms.

3. Đánh số hệ thống pháp luật như “kernel” của hệ điều hành – Mỗi đạo luật được đánh số thứ tự logic (ví dụ Hiến pháp là 0000, Bộ luật Dân sự 0001, Hình sự 0002…), giúp AI dễ truy xuất, hạn chế ảnh hưởng của tư duy nhiệm kỳ.

4. Xây dựng “phiên bản ngôn ngữ pháp lý” của tiếng Việt – Một biến thể ngôn ngữ mang tính kỹ thuật cao, tách biệt khỏi tiếng Việt thông thường, giúp AI dễ học, dễ hiểu, và đảm bảo tính chính xác khi áp dụng pháp luật.

5. Minh bạch hóa căn cứ pháp lý – Mọi văn bản pháp luật phải trích dẫn rõ ràng điều khoản của Hiến pháp hoặc luật liên quan để đảm bảo tính thống nhất, giúp AI xác định “phả hệ” của quy phạm.

Ứng dụng công nghệ trong khai thác và quản lý dữ liệu pháp lý

6. Thêm mã nhận dạng vào văn bản pháp luật – Mỗi văn bản cần có bảng từ khóa, mã QR và mã hash do Trung tâm dữ liệu quốc gia cấp, đảm bảo tính xác thực và thuận tiện cho AI truy cập.

7. Thay thế công báo bằng hệ thống blockchain – Việc ban hành và tra cứu văn bản pháp luật được lưu trữ trên nền tảng blockchain giúp chấm dứt tình trạng văn bản “chui” hoặc công văn “siêu luật”.

8. Xây dựng kho dữ liệu pháp lý quốc gia phục vụ AI – Tất cả xuất bản phẩm trong nước phải nộp bản điện tử để phục vụ đào tạo AI, Nhà nước chi trả bản quyền như cơ chế trưng mua dữ liệu.

Mô hình AI pháp lý trong tòa án

TAND khu vực 1 TP.HCM hiện đang triển khai hệ thống AI chuyên dụng phục vụ công tác xét xử, hành chính tư pháp và quản lý hồ sơ – bước đi được đánh giá là thực chất và tiên phong trong tiến trình chuyển đổi số ngành tòa án.

Hệ thống có khả năng xử lý khối lượng lớn hồ sơ, công văn, chứng cứ điện tử; tự động đánh bút lục, tóm tắt tài liệu, tra cứu theo từ khóa, đồng thời bảo mật thông tin nhạy cảm. Thẩm phán có thể tương tác bằng giọng nói, yêu cầu AI hiển thị dữ liệu ngay trong phiên tòa, giúp tiết kiệm thời gian và tăng tính linh hoạt.

AI cũng có thể đề xuất căn cứ pháp lý, hướng giải quyết vụ án và xây dựng sơ đồ tư duy trực quan giữa các bên liên quan. Dù còn hạn chế về hạ tầng và tốc độ xử lý hình ảnh, giấy tờ cũ, hệ thống này là bước khởi đầu quan trọng để hình thành “tòa án điện tử” thực thụ trong tương lai.

Tóm lại, để AI trở thành công cụ hỗ trợ hiệu quả cho ngành pháp luật Việt Nam, cần sự phối hợp giữa cải cách thể chế, chuẩn hóa ngôn ngữ pháp lý và ứng dụng công nghệ dữ liệu hiện đại. Chỉ khi luật được tổ chức như một “hệ điều hành” có cấu trúc rõ ràng, AI mới thật sự hiểu và vận hành được tinh thần của pháp luật.